Materieel '24was een serieelektrischspoorwegmaterieelvan deNederlandse Spoorwegen. Na de komst van het elektrischestroomlijnmaterieelsinds 1935 werd de benaming van dit materieelBlokkendozen, naar het hoekige model. Sommige NS-ers en spoorwegbelang-stellenden spraken steevast over "(elektrisch)buffermaterieel", ter onderscheiding van de gestroomlijnde, bufferloze elektrische treinstellen van de types Mat '35, Mat '36 en Mat '40.
Bij het ontwerp van dit materieel in 1924 werd gebruikgemaakt van de ervaringen die waren opgedaan met het eerste elektrische materieel in Nederland, het ZHESM-materieel uit 1908 dat gebruikt werd op despoorlijn Rotterdam Hofplein - Scheveningen(Hofpleinlijn).
Kenmerken
Met de motorrijtuigen en rijtuigen werden min of meer vaste combinaties (treinstammen) gevormd, meestal bestaande uit twee motorrijtuigen intreinschakelingen twee of drie tussenrijtuigen. De motorwagens waren aanvankelijk aan één zijde voorzien van eenstuurstand. Ter vergroting van de inzetbaarheid werden later ook motorrijtuigen afgeleverd die waren voorzien van eenvouwbalg, met daarnaast een (naar hedendaagse maatstaven krappe) bestuurderscabine.
Door de aanwezigheid vanbuffersenschroefkoppelingenkon dit materieel ook in getrokken treinen worden ingezet. Andersom konden ook andere typen rijtuigen, indien voorzien van een stuurstroomleiding, in blokkendoostreinen worden ingezet. Dit was vanaf 15 mei 1928 het geval in treinen op deOude Lijn, waarinCIWL-restauratierijtuigen waren opgenomen.[1]
Samenstelling en nummering
De Blokkendozen zijn elektrisch buffermaterieel en bestaan uit een groot aantal verschillende soorten motorrijtuigen en volgrijtuigen. Het totaal aantal geproduceerde blokkendozen komt op 259 stuks.[2]
Verbouwingen jaren dertig
In dejaren dertigwerden enkele verbouwingen aan Mat '24 uitgevoerd, zodat het materieel beter voldeed aan de actuele vervoersbehoeften. De wit-groene kleurstelling van de treinen werd gewijzigd in groen, aangezien dit minder besmettelijk was voor vuil.
Verbouwing tot getrokken rijtuigen en losse dienstwagens
Nadat in1959de laatste Blokkendozen als elektrisch buffermaterieel werden ingezet, was de rol van de diverse (motor)rijtuigen nog niet uitgespeeld op het spoorwegnet. Geleidelijk werd in de jaren vijftig een groot deel van het materieel blauw geschilderd en ingezet als getrokken rijtuigen. Hierbij werden van de motorrijtuigen de motoren en stroomafnemers verwijderd. Inzet vond hierbij plaats in verschillende reizigerstreinen. Daarnaast werden de rijtuigen ingezet in militaireverlofgangerstreinen.
Naast de verbouwingen van een groot aantal rijtuigen en een deel van de motorrijtuigen tot getrokken rijtuigen, werd een deel van de motorrijtuigen met bagageruimte verbouwd tot dienstwagens voor deNS(mDW) en dePTT(Motorposten). Dedienstrijtuigenwerden onder meer gebruikt voor het wegleren van machinisten,ATB-meetrijtuig en als railslijpwagen. Met de indienststelling van 35 nieuweMotorpostenin 1965 werden de Blokkendoos-motorposten buiten dienst gesteld.
Inzet
Het materieel was in eerste instantie bedoeld om gebruikt te worden op despoorlijn Amsterdam - Rotterdam(Oude Lijn), die in 1924-'27geëlektrificeerdwerd. Daarnaast werd in 1927 deIJmondlijngeëlektrificeerd. In de loop der tijd was het materieel op een groot deel van het geëlektrificeerde net te zien.
Inzet voor 1931
Tot de elektrificatie van deZaanlijnin 1931 waren er in totaal 193 rijtuigen beschikbaar. Deze rijtuigen werden in de volgende volgorde samengesteld:
- 6 7-wagentreinstellen mBD + Bec + Bec + Aec + mCd + Cec + mC
- 11 6-wagentreinstellen mBD + Bec + Aec + mCd + Cec + mC
- 11 8-wagentreinstellen mBD + Bec + Aec + mCd + Cec + mC (waarvan 2 reservetreinen)
- 4 3-wagentreinstellen mBD + CeC + mC (IJmondlijn)[3]
Inzet na 1931
In 1931 kwam er nog een nalevering in verband met de elektrificatie van de spoorlijn Amsterdam - Alkmaar (Zaanlijn). Er werden tussen 1923 en 1932 door diverse fabrieken totaal 130motorrijtuigenen 129rijtuigenafgeleverd.
Elektrische trekkrachten[4]
DeNShad in deTweede Wereldoorlognog geen elektrische locomotieven in dienst, hoewel contacten met leveranciers al liepen en na de oorlog resulteerden in de1000-serie. Al in de zomer van 1940 ontstonden tekorten aan stoomlocomotieven voor het trekken van goederentreinen. Doordat dieseltreinen buiten dienst werden gesteld wegens motorbrandstoftekort, materiaalgebrek in de werkplaatsen, verplicht onderhoud aan stoomlocomotieven van deDeutsche Reichsbahnen toegenomen vervoer waren meer trekkrachten nodig. Voor het trekken van zwaregoederentreinenop hetMiddenneten deOude Lijnwerden van het Blokkendoosmaterieel vijf formaties van drie motorrijtuigen gemaakt. Hiermee werden vooral de zware kolentreinen afkomstig van deLimburgse mijnentussenEindhovenen het westen van Nederland getrokken. In 1942 nam door een strenge winter en een dientengevolge hoge defectenstand het tekort aan locomotieven dusdanig toe, dat het aantal combinaties met acht werd uitgebreid.
Buitendienststelling
Nadat in het midden van dejaren vijftignieuw materieel van het type Mat '54 en getrokken rijtuigen Plan E werd afgeleverd, werd tussen 1955 en 1960 het grootste deel van de motor-rijtuigen tot getrokken rijtuigen verbouwd, waarbij detractiemotorenen de stroomafnemers werden verwijderd. In1959reden de laatste elektrische Blokkendoostreinen voor reizigers-vervoer. De laatste getrokken Blokkendoosrijtuigen reden in1972inreizigerstreinen. Nadien zijn diverse rijtuigen verkocht aanmuseumspoorlijnen, onder andere deVeluwsche Stoom-trein Maatschappij, deStoomtrein Goes-Borseleen deZLSM.
Tweede leven
Duitsland
Na deTweede Wereldoorlogzijn diverse rijtuigen in hetOostblokachtergebleven. In de voor-maligeDDRzijn in de jaren tachtig en negentig nog diverse blokkendoosrijtuigen terugge-vonden.
Museummaterieel
In dejaren tachtigwerd, uit onderdelen van diverse rijtuigen, een elektrisch museumstel ge-construeerd, bestaande uit een motorrijtuig en een rijtuig met stuurstand. Dit stel werd in 1989geheel gerestaureerd in dienst gesteld. In1994werd nog een tussenrijtuig, voorzien van restauratieafdeling, toegevoegd om de verhuurbaarheid voor gezelschappen te vergroten. Dit materieel bevindt zich thans in de collectie van hetNSMteUtrecht.
Het tweewagenstel bestond in eerste instantie uit het motorrijtuig mBD 9107 en het stuur-standrijtuig Ces 8104. Dit laatste rijtuig heeft voordien nooit bestaan: de serie bestond uit de Ces 8101 tot en met de Ces 8103, gebouwd doorBeijnesteHaarlem. Voor het museumtrein-stel is in de HoofdwerkplaatsAmersfoort uit diverse restanten van oude blokkendoos-rijtuigen aan het eind van de20e eeuween "nieuwe" Ces aan deze serie toegevoegd: de Ces 8104. Het later toegevoegde tussenrijtuig Cecr 8553 heeft de voordien nooit gebruikte aan-duiding 'r' gekregen, voor restauratie.
Ook een der motordienstwagens (deJaap) werd in dejaren '90 door de Hoofdwerkplaats Haarlem als museumrijtuig gerestaureerd. Dit rijtuig mC 9002 is teruggebracht in de oor-spronkelijke kleurstelling crème-groen uit dejaren twintigen kan samen met het museumstel van het Spoorwegmuseum een vierrijtuigstel vormen.
DeJules, van oorsprong motorrijtuig mBD 9006, de andere motordienstwagen die in 1968 eerst de naamBromvliegdroeg en in 1969 werd omgedoopt totJules, is in 1976 omgebouwd totATB-meetrijtuig en in de gele kleurstelling geschilderd. In 1992 werd dit rijtuig buiten dienst gesteld, waarna het in 1997 door deSTIBANSwerd verworven en in de bruine kleur-stelling geschilderd als motorpostrijtuigmP 9204. Dit rijtuig is niet rijvaardig.
De Blokkendoosrijtuigen in gebruik bij deStoomtrein Goes-Borsele(SGB) en deVeluwsche Stoomtrein Maatschappij(VSM) worden getrokken door een stoomlocomotief. Tevens staan er op een camping teEextnog een motorrijtuig en twee getrokken rijtuigen zonder museale status.
Op3 november2006werd voor het eerst met een Museumblokkendoostrein bestaande uit zes rijtuigen gereden. Deze trein bestond uit de mC 9002, de drie rijtuigen van het Spoorweg-museum en twee tussenrijtuigen van de SGB. Hiermee werd vanuit Haarlem een rit van meer dan 1000km door het land gemaakt om geld in te zamelen voor een goed doel.
Op7 december2013werd er op het traject Zwolle – Lelystad een viertal ritten gemaakt met Blokkendoosrijtuigen ter gelegenheid van de eerste verjaardag van de Hanzelijn. Honderd- vijftig inwoners van omliggende steden ontvingen hiertoe een speciaal treinkaartje van de Nederlandse Spoorwegen.[5]
Externe links/verwijzingen
- Mat '24 - nl.wikipedia.org
- Category: Mat '24 - uit Wikimedia Commons
- Mat. '24 (Blokkendozen) - Langs de rails / nicospilt.com
- Mat 1924 - Het Utrechts Archief - hetutrechtsarchief.nl
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bronnen, noten en/of referenties
- Van Wijck Jurriaanse, N.J.:Van stoom tot stroom. De Alk, Alkmaar, 1980.ISBN 90 6013 906 2
- Carel van Gestel, Bert van Reems, Lex Tempelman:Elektrische treinen in Nederland, deel 1. De Alk, Alkmaar, 1992.ISBN 90 6013 989 5
- Stalen rijtuigen van de Nederlandse Spoorwegen - Martijn Haman
- Nicospilt.com - Foto's van Mat '24 - Nico Spilt
- Mat '24 - Materieel 1924 (Blokkendoos) - Railwiki
- De blauwe WR in Nederland, Kees Wijnnobel.Op de Rails,ISSN0030-3321,april 2008
- Seinarm.nl
- NVBS: Op de Rails. van Wijck Jurriaanse, N.J.: De materieelloop der electrische treinen. 3-1931.
- Huurman, C. (2001), Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd, 1939 - 1945
- Historische trein rijdt op Hanzelijn, NOS, 7 december 2013
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Mat_%2724 - 10-10-2021
Pagina bijgewerkt: 7 november 2021